ĐỜI LÀ MỘT KHÚC NHẠC BUỒN *

Hữu thân hữu khổ phàn nàn cùng ai (Ca dao)

Khi hỏi một Phật tử đâu là nguyên nhân của khổ, ai cũng có thể trả lời: Sinh, Lão, Bệnh, Tử. Đúng nhưng chưa đủ. Sinh lão bệnh tử là một biểu hiện của vô thường. Nghịch lý thay, không có vô thường thì không có đời sống! Cứ tưởng tượng một em bé sơ sinh, không lớn lên, không già thêm một chút nào, lúc đó chúng ta mong em ‘được’ già, bệnh và chết như mọi người khác! Vô thường là khổ mà cũng là sướng, hay vừa khổ, vừa sướng, tùy cái nhìn của mỗi người!

Đời như là một khúc nhạc buồn (Thơ Phạm Cao Hoàng). Nhưng đời cũng là khúc nhạc vui: trời xanh, tiếng cười trẻ thơ, mái tóc người thương. Tây phương cũng có thành ngữ ‘Thousand sorrows and joys’. Đức Phật thường được xem là một lương y chẩn bệnh, cho toa, hốt thuốc. Chẩn bệnh trong Tứ Diệu Đế, toa là Bát Chánh Đạo, đó là Đạo Phật ‘nguyên chất’, không phải là Nguyên thủy hay Đại thừa. Điều cần biết là mình bị bệnh gì, cần uống thuốc gì, và uống thuốc, nếu muốn khỏi bệnh. Khi bác sĩ cho mình biết bị bệnh, không phải là Bác sĩ bi quan hay lạc quan, mà chỉ muốn nói ra sự thật. Khổ là bước đầu, tất cả tinh yếu của Đạo Phật là cứu khổ, hết khổ tức là hạnh phúc. Giản dị là thế. Ai muốn nói Đạo Phật là bi quan, yếm thế, cứ để họ nói: trời vẫn xanh, mây vẫn trắng, mái tóc phất phơ làm chúng ta rung động. Ai thấy được thì hạnh phúc thì tốt, cải vã, triết lý, chỉ là huyền đàm vô ích.

Nguồn gốc của khổ: Não bộ

Sinh lão bệnh tử, vô thường là khổ. Nhưng các nhà khoa học não bộ cho là như thế vẫn chưa đủ. Các khám phá gần đây về những hoạt động của não cho biết các hoạt động của tế bào não trong quá trình tiến hóa và duy trì quân bình thân tâm chính là thủ phạm đã làm cho chúng ta đau khổ triền miên. Con người hiện đại xuất hiện khoảng chừng 3 triệu năm sống trong một môi trường đầy thú dữ, bộ tộc thù nghịch cho nên lúc nào cũng phải cảnh giác, đề phòng. Khi cần phải tránh nguy hiểm thì dùng hệ thống giao cảm SNS để chuẩn bị  hành động như ‘đánh hay chạy’, các hóa chất như cortisal, norepinephrine được tiết ra và tuồn vào các bắp thịt để đánh cho đau và chạy cho mau. Nếu nhận thấy có phần thưởng cà rốt thì khích động hệ thống đối giao PNS tiết ra các hóa chất làm chúng ta vui thú như dopamine, opioids và endorphine … giúp chúng ta vui thú và ‘xông tới kiếm ăn’ (sex, bạn đời...) Phần não bộ phóng tín hiệu có tên là amygdala và cingulate cortex. Khi vui hay buồn, dĩ nhiên chúng ta không để ý tới các hóa chất này, tuy nhiên kiến thức về cơ chế hoạt động của não giúp chúng ta có những phản ứng thích hợp hơn. Thành thử vui hay buồn không phải do con tim mà tùy thuộc vào cơ sở vật lý (các dòng điện não) và hóa chất được tiết ra. Có thể quý vị thất vọng khi thuyết tiến hóa tiết lộ là tổ tiên của loài người là khỉ, không phải là con cái của một đấng sáng thế nào đó. Nhưng khoa học là khoa học, giả định này có giá trị cho đến khi quý vị có những bằng chứng ngược lại.

Hoạt động của não nhằm thực hiện ba chức năng chính: một là tránh cây gậy, (thú dữ, thù nghịch) và hai là tìm nguồn vui (thực phẩm, sex, bạn bè), và ba là yêu thương. Chỉ trừ khi tâm của quý vị đạt tới mức như các hiền giả, mất chẳng lo, được chẳng mừng, quý vị đau khổ, uất hận khi không được người khác yêu quý, kính trọng, chăm sóc…. Cả ba chức năng trên của não đều làm quý vị đau khổ!

Khi não bị thương nặng, một người có thể phải sống một đời ‘thực vật’, thế mà khi não mạnh khỏe thì chúng ta cũng đau khổ? Đúng là hữu thân hữu khổ, tác giả bài ca dao sao biết được chuyện này?!

Khi  não kích động trục hệ thống SNS> hippothalamic> tuyến nội tiết >và tuyến thượng thận (pituitary gland) các nhà khoa học não bộ gọi tắt là dây chuyền phản ứng này là  SNS-HPAA. Các stress hormones bơm vào cơ thể đến một lúc nào đó thân tâm không còn chịu đựng nổi nữa thì bị ‘sụp đổ’ (nervous breakdown). Nhẹ thì vào các bệnh viện tâm thần, nặng thì vào các dưỡng trí viện.

Khi thân tâm sụp đổ, hệ thống bao tử-ruột (gastrotestinal) bị ảnh hưởng và các chứng như lở bao tử,  viêm kết tràng (colitis), tiêu chảy, táo bón và rối loạn tiêu hóa xuất hiện hành hạ quý vị. Hệ thống miễn nhiểm cũng bị suy thoái và cơ thể dễ bị nhiễm trùng và hay bị cảm cúm; hệ thống tim mạch cũng không thoát khỏi ảnh hưởng của sự sụp đổ này, mạch máu trở nên cứng hơn đưa đến các chứng tim mạch; hệ thống nội tiết cũng không thoát, ảnh hưởng đến ham muốn tình dục và các bệnh rối loạn về sinh lý (erectile dysfuncrion chẳng hạn).

Về tâm thần quý vị trở nên lo âu mãn tính, lúc nào cũng lo nhưng không biết là mình lo gì; trí nhớ giảm sút vì tế bào não không được sinh sản thêm và thông thường nhất là bị trầm cảm. Buồn mà không hiểu tại sao mình buồn như câu thơ của Huy Cận: tôi buồn không hiểu vì sao tôi buồn.

Giữ thân tâm quân bình trong một thế giới biến dịch

Trong quá trình tiến hóa, não áp dụng ba chiến thuật rất hiệu nghiệm để giúp ông cha chúng ta sống còn. Nhưng chính những hoạt động này cũng làm chúng ta đau khổ.

• Tách mình ra khỏi thế giới bên ngoài: tạo một biên giới phân cách giữa mình và các thú dữ và bộ tộc thù nghịch khác, biết người biết ta.
• Gìn giữ quân bình các hệ thống thân tâm ở mức an toàn.
• Đi tìm củ cà rốt để hưởng vui thú và tránh cây gậy để sống còn và còn có khả năng truyền hậu duệ.

Vào thời đồ đá cũ (1.6 M years) hay ngay cả thời ông cha chúng ta định cư săn bắn hay sống bằng nông nghiệp, tuổi thọ trung bình chừng 40 và nguyên nhân bị tử vong phần lớn là bạo động (từ thú dữ hay các thành phần thù nghịch khác) nên nhu cầu sống còn cấp thiết nhất, nên có bị đau khổ chút ít còn hơn bị cây gậy đập chết. Hệ thống não bộ tạo ra đau khổ và căng thẳng vì cố gắng giữ quân bình các hệ thống thân tâm là một công việc vô cùng khó khăn, nếu không nói là bất khả. Cũng giống như một thác nước, khi nước đến kè đá, trong khoảnh khắc sẽ rớt xuống dưới mất tăm. Ngăn chặn cho nước khỏi rơi xuống kè đá cũng giống như cố gắng giữ bất dịch trong một thế giới biến dịch. Khổng Tử thấy được điều này nên trước đây ngậm ngùi “thệ giả như tư phù, bất khả trú dạ”. Không ai tắm hai lần trong một dòng sông!  Ai bảo Đông tây không gặp nhau!

Sự bất ổn của các tế bào não bộ là nguyên nhân tình trạng bất an của thân và tâm. Thay đổi biến dịch là bản chất của thế giới bên ngoài và bên trong. Vùng liên hệ đến ý thức của não bộ PFC đổi mới từ 5 đến 8 lần một giây. Quý vị không cần nhớ tới mấy con số này làm chi. Chỉ cần biết thế giới bên ngoài và bên trong thay đổi không ngừng bất kể ngày đêm, để biết tại sao tâm không lúc nào an.

Phần chính của não bộ liên hệ đến Chánh Niệm

Pre Frontal Cortex: Là phần liên hệ đến ý thức và giới hạn tác động của limpic

Anterior Cingulate Cortex (ACC): duy trì chú ý trong khi thực hành chánh niệm, ra lệnh các tuyến tiết các stress hormones

Insular là phần chú ý đến những cảm giác bên trong cơ thể khi quý vị thực tập rà soát cơ thể (body scan). Biết những cảm giác và tình cảm bên trong (buồn vui, nóng lạnh.) 

Thalamus: chuyển báo động từ amygdala đến các hệ thống khác trong cơ thể để sẵn sàng hành động

Limbic system: phần liên hệ đến tình cảm, gồm Basal ganglia, hippocampus lưu giữ ký ức và sinh sản các tế bào não mới. Mỗi giây có chừng 10 ngàn tế bào não trong hippocampus bị héo tàn nhưng não có tới 1.1 tỷ tế bào não nên nếu không có bệnh hoạn gì, đến 80 tuổi chúng ta mất chừng ¼ tế bào não. Càng mất nhiều tế bào não ở phần hippocampus, ký ức sẽ thoái hóa (lú lẫn, dementia...)

Hypothalamus: Điều hướng các nhu cầu căn bản: ăn uống, sex...chế tạo oxytocin (tình yêu) và kích hoạt tuyến pituitary để tiết các stress hormone.

Tuyến Pituitary: chế tạo và tiết các chất làm tâm an tĩnh và vui thú như endorphins, dopamines, opioids vá các stress hormones khi SAS bị kích hoạt.

Estrogen: liên hệ đến tình dục libido.

Hệ giao cảm (SNS) và Đối giao cảm (PNS)

Là hệ thần kinh tự động khi não nhận tín hiệu đe dọa dùng trong trường hợp ‘đánh hay chạy’ hay  khi có cơ hội tìm thấy của và rốt. Nếu mức dopamine giữ nguyên khi quý vị thấy thỏa mãn, nhưng nếu quý vị không hài lòng, lượng dopamine giảm xuống và quý vị lại đi tìm thú vui mới. Điều này giải thích tại sao ham muốn chúng ta thường không đáy.  Mức độ ‘tham lam’ tùy thuộc vào mức dopamine trong não. Nhưng theo luật duyên khởi thì cái gì hợp cũng có lúc phải tan. Tham lam vô đáy, không bao giờ làm chúng ta hài lòng. Đồng cỏ bên kia lúc nào cũng xanh hơn! Nói theo thiền sư Ajahn Chan, nếu ai đau khổ vì những điều bất như ý cũng giống như bị rắn cắn; nhưng khi tham luyến bám víu vào lạc thọ thì cũng giống như cầm đuôi rắn, trước sau gì cũng bị rắn cắn.  

Mũi tên thứ nhất và mũi tên thứ hai

Đau không thể tránh được. Nhưng khổ thì do mình quyết định và chọn lựa. Đau có thể là một chiến thuật bảo vệ an toàn cho thân thể. Ví như quý vị bốc nhằm lửa, phản xạ đau khiến quý vị rụt tay lại. Một vài cơn đau tâm thần cũng không thể nào tránh được. Như chúng ta đã ‘đầu tư’ tình cảm vào con cái và những người thân yêu và hy vọng sẽ truyền giống hậu duệ mai sau, nếu họ bị tổn thương dĩ nhiên là chúng ta đau xót. Khi sống tập đoàn, chúng ta quan tâm về nhu cầu trực thuộc đoàn thể, nếu bị hất hủi chúng ta thấy tủi thân. Những nỗi đau cơ thể và tâm thần là mũi tên thứ nhất, nếu còn sống và còn yêu, thế nào chúng ta cũng bị mũi tên thứ nhất bắn vào người.

Tuy nhiên có những mũi tên mà chúng ta tự phóng vào chính mình. Đó là những phản ứng sau khi bị mũi tên thứ nhứt bắn. Như người bạn đời quên mua sữa dùng điểm tâm. Chúng ta nghĩ là người bạn đời không lo cho chúng ta, hay tệ hơn nữa là lạnh nhạt với mình. Chúng ta phản ứng lại và cho rằng mối liên hệ đang có ‘vấn đề’. Ý nghĩ này làm chúng ta đau khổ hơn trăm hộp sữa quên mua! Và mũi tên thứ hai lại khích động thêm nhiều mũi tên khác. Như quý vị tỏ ra lạnh nhạt với người bạn đời và có thể ‘tự kiểm điểm’ về mối liên hệ ngay từ lúc mới gặp chẳng hạn và có thể viết một cuốn trường thiên tiểu thuyết ... dài hơn cả cuốn Mùa Biển Động của Nguyễn Mộng Giác, bắt đầu chỉ vì một hộp sữa quên mua.  Điều đáng nói là có nhiều trường hợp chúng ta không thấy mũi tên thứ nhất, nhưng vẫn sẵn sàng bắn mũi tên thứ hai chỉ vì muốn người khác phải làm theo ý mình, do it my way! Đau khổ tâm thần cũng kích động nhiều tế bào não như các đau đớn về thân thể. Nếu bị từ chối hất hủi nhiều khi còn đau đớn hơn khi nhổ một cái răng cấm, nếu không muốn nói là còn đau hơn!

Cây gậy: Amygdala > Thalamus> SNS> hippocampus> pituitary> hormones {epinephrine, Adrenaline và cortisal} > stress> Đánh hay chạy

Củ cà rốt: Amygdala>Thalamus> PNS > hippocampus>pituitary> hormones (dopamine, endorphine, opioids...) Vui thích

Người đốt nhà và lính chữa cháy

Khi bị stress quý vị không cần biết tên những hóa chất tuồn vào máu làm quý vị stress, tuy nhiên biết cơ chế làm việc của não chúng ta có thể có những quyết định đúng đắn, responsive không phải chỉ reactive thiếu ý thức. Hơn nữa nếu biết đau và khổ do các dòng điện não và hóa chất gây ra, chúng ta có thể chấm dứt hay ít nhất là giảm bớt nguyên nhân của những hoạt động này.

Hệ Đối Giao Cảm (PNS): Lính chữa cháy

SNS chỉ là một trong hai hệ thống tự động chính của não bộ. Hệ thống kia là hệ giao cảm PNS. Hệ thống này giúp não bộ, thân tâm quý vị yên tĩnh, dưỡng sức, bồi dưỡng sinh lực và làm ổn định hành vi. Nó tạo ra cảm giác thư giãn, hài lòng, cho nên nhiều khi còn được gọi là “nghỉ ngơi và bồi dưỡng”, khác với hệ thống ‘Đánh hay chạy’ của SNS. Hai hệ thống này như trò đu ‘cù cưa’ của trẻ em: cái này lên thì cái khi xuống. Nếu vì lý do nào đó, dây thần kinh SNS bị cắt đứt, quý vị chỉ mất khả năng cảnh giác nhưng chưa chết. Nếu dây thần kinh PNS bị cắt đứt, quý vị sẽ ngã quỵ và qua đời ngay thức khắc.

Nếu quý vị hít vô hay thở ra dài hơn thường lệ, điều này kích động hai hệ thống SNS (thở vào) và hệ thống PNS (thở ra). Đó là lý do các huấn luyện viên khuyến khích một đấu thủ quần vợt, thở sâu một vài hơi thở ra và vào, thay vì nổi giận đánh bậy và càng đánh banh càng ra ngoài sân hay vào lưới.

Hệ thống SNS không phải lúc nào cũng có ảnh hưởng xấu, như đã nói là nó giúp quý vị tránh khỏi bị cây gậy đánh chết, và nếu bị khích động ngắn hạn, nó có thể giúp quý vị dễ chú ý, có thêm nhiều sinh lực để đối phó với những trường hợp khẩn cấp. Và nhất là thích hợp cho những người thích cảm giác mạnh, như chơi các trò đua xe, vì những người này cần chất nhiều adrenaline trong máu!

Quán Như Phạm Văn Minh