Độc đáo, nghĩa địa… thơ !

Ngày xuân, bên niềm vui đón xuân, người Việt Nam còn có tục lệ tốt đẹp là đi viếng tổ tiên, ông bà, thắp hương tưởng nhớ những người đã khuất. Xuân này, bạn đọc sẽ cùng chúng tôi đến thăm một nơi độc đáo: Nghĩa địa… thơ! Xin nói ngay, đây không phải là nghĩa địa để “chôn” thơ phú; mà một nghĩa địa dùng để an táng những người đã chết. Tuy nhiên, điểm lý thú, có một không hai của nghĩa địa này là có đến… 99% bia mộ ở đây được khắc bằng… thơ.
Nằm cách thị xã Tây Ninh chừng 6km, thuộc xã Bàu Năng, huyện Dương Minh Châu, tỉnh Tây Ninh có một nghĩa địa rất độc đáo: Nghĩa địa thơ! Các ngôi mộ ở đây đều có tạc ít nhất một bài thơ “khóc thương” người đã khuất. Thế nhưng, “nghĩa địa thơ” là tên gọi nôm na, còn người dân địa phương thì triết lý: “sống là cõi tạm, chết về miền cực lạc”, nên gọi là “Cực Lạc Thái Bình”.

Ông Phạm Văn Lộc, người làm công tác quản lý mồ mả ở đây từ năm 1963, cho biết: Cực Lạc Thái Bình có từ đầu thế kỷ XX. Thuở ấy, nơi đây còn là vùng đất hoang sơ chỉ có thú rừng với le hoe vài ba ngôi mộ. Ngôi mộ đầu tiên có đề thơ là của một người trong bổn đạo. Lúc sinh thời ông ta vốn là một người rất mê thơ. Trước khi mất, ông căn dặn vợ con rằng đến ngày giỗ phải “gởi thơ” cho ông. Không biết vợ con ông có làm theo lời căn dặn hay không, chứ sau khi ông mất, vợ ông tạc cho ông một bài thơ lên bia gỗ. Qua thời gian, bia gỗ bị mục nát, bài thơ ấy cũng đã thất lạc nhưng có nội dung đại loại là tiếc thương người đã khuất. Ít lâu sau, có một người đàn ông do nghi ngờ lòng chung thủy của vợ mình nên đã tự tử, đến lúc đưa tang gia đình chồng nhất định không cho vợ anh ta đưa đám. Sau khi chôn cất chồng xong, người đàn bà ấy lén tạc hai câu ca dao lên bia gỗ như là một cách minh oan, rồi đem cắm dưới chân mộ chồng. Đó là hai câu thơ mà nhiều người ở Cực Lạc Thái Bình còn truyền tụng cho đến bây giờ: “Gió đưa cây cải về trời/ Rau răm ở lại chịu lời đắng cay”.

Người trước đề thơ, người sau bắt chước, cứ thế cho tới nay có cả một “nghĩa địa thơ”: vợ khóc chồng, chồng khóc vợ, cha mẹ khóc con… và người sống khóc cho người nằm dưới huyệt mộ. Tuy Cực Lạc Thái Bình có cả trăm năm nay nhưng chưa ai thống kê có bao nhiêu bài thơ, chỉ biết rằng với diện tích 58 ha, hầu hết là mộ xây nằm san sát nhau, trên mỗi ngôi mộ tạc ít nhất một bài thơ, cá biệt có nhiều ngôi mộ tạc đến 7 – 8 bài. Ở đây, chúng tôi xin không bàn đến thuộc tính văn hóa hay phạm trù văn chương, vì thơ nghĩa địa nên hầu hết mang hơi hướm… nghĩa địa hơn là thi vị. Nhưng nếu nói theo dân gian “tấm lòng thành không cần kiểu cách” thì thơ ở đây rõ ràng là mộc mạc, chất phác và thể hiện “cái tình” đối với người đã khuất. Chẳng hạn thơ khóc chồng tạc trên mộ ông L.V.T, ghi: “Tình nghĩa vợ chồng mấy mươi năm/ Ông đi tôi ở lệ tuôn dầm/ Năm canh thương nhớ lòng quặn thắt/ Vĩnh biệt từ đây nghĩa vợ chồng”. Hay như bài thơ của người cha khóc thương đứa con trai mới 14 tuổi, mất do tai nạn giao thông: “Tre già chịu cảnh khóc măng non/ Tiếng nói con thơ chẳng có còn/ Một phút rủi ro do mạng số/ Chỉ còn rơi lệ để tiễn con”. Còn đây là bài thơ người vợ khóc chồng: “Ngồi nhìn mấm mộ lệ mưa rơi/ Duyên nợ đang vui, bóng khuất rồi/ Những tưởng trọn đời chung hạnh phúc/ Nào ngờ ba bốn rẽ chia đôi/ Anh ơi! Tội nghiệp con còn nhỏ/ Từ phút này đây chịu cút côi/ Quạnh quẽ sau nhà anh vắng bóng/ Hắt hiu sân trước một mình tôi”. Vì thơ nghĩa địa, do các “tay ngang” làm và chạm khắc nên các bài thơ có vô số lỗi chính tả. Như bài thơ trên, nhìn qua đã thấy 4 lỗi chính tả. Mà có hề chi! Người ta chỉ đọc lên, thấy được cái tình là đủ.

Trong một ngày lang thang trong Cực Lạc Thái Bình để thưởng thức thơ, chúng tôi còn phát hiện được nhiều bài thơ của những Việt kiều, cô dâu Đài Loan gởi về thay cho lời tạ lỗi với cha: “Khẩn cấp tin cha sớm lụy trần/ Đài Loan nghìn dặm quyết nhanh chân/ Nghìn năm cha hỡi! Sao đành vội/ Sớm tối mẫu từ chịu góa thân/ Cõi tục con thơ cam lỗi đạo/ Đường tiên thân phụ lướt non trần/ Cầu nguyện hồn cha hưởng huệ ân”.

Ông Phạm Văn Lộc, một trong những tác giả làm thơ “nghĩa địa” cho biết: thơ ở đây hầu hết do tự “cảm tác” là chính, còn lại tùy theo từng gia cảnh một số ít bài được “cải biên” từ các tập thơ của Nguyễn Du, Nguyễn Khuyến, Tú Xương… Để tiện cho việc chọn thơ, thơ được đóng thành từng tập hẳn hoi, mỗi tập có đến hàng trăm bài, tha hồ chọn lựa. Ngoài tập thơ của Ban quản lý nghĩa địa, giới thợ hồ xây mộ ở đây hầu như ai cũng có 1, 2 tập thơ. Ngay cả những người dân trong khu vực, nhiều người cũng thích sưu tầm thơ nghĩa địa, họ bảo để tự “chọn” cho mình trước khi vào Cực Lạc Thái Bình. Ông Hai Nhứt, một thợ hồ có hơn 10 năm xây mộ ở Cực Lạc Thái Bình, cho biết: Nguồn thơ có sẵn, nếu gia chủ cần làm gấp trong 1 – 2 ngày thì giá 80.000 – 100.000 đồng/bài, nếu thư thả dăm bảy ngày thì cứ 60.000 đồng/bài, làm tới. Ấy vậy mà ở đây có những ngôi mộ chắc do chủ nhân quá yêu thơ nên tạc đến những… 8 bài! Còn lại đa phần là 1 – 2 bài.

Muốn có thơ “độc” thì phải đặt làm, chứ trong các tập thơ ít khi có sẵn – ông Lộc bảo vậy. Để làm được điều này, ông đã từng ngồi hàng giờ để nghe gia chủ kể lể những chuyện trên trời dưới đất, thậm chí kể cả cho nghe những chuyện “riêng tư” của họ. Mặc dù vậy, có những bài thơ, ông bảo phải mất cả tháng trời mới làm được. Và cho tới nay, sau hơn 40 năm làm công tác quản lý ở đây, ông đã làm có đến vài chục bài và tất nhiên là làm thơ… từ thiện. Những bài thơ “độc” này chỉ vài năm sau lại thấy xuất hiện trên những ngôi mộ khác. Tuy vậy, ông khẳng định: ở đây cái gì cũng có thể xảy ra, chứ việc tranh chấp bản quyền thơ từ trước tới giờ thì không có.

Theo thời gian, Cực Lạc Thái Bình ngày càng trở nên “sầm uất”. Trước năm 1995, đất đai ở đây chủ yếu là cấp không (đất ở Cực Lạc Thái Bình do Tòa thánh Tây Ninh quản lý), nay do nhu cầu ngày càng nhiều nên đất được “cấp” theo giá thị trường. Tuy vậy, vẫn không hạn chế được tốc độ mồ mả tăng nhanh đến chóng mặt. Theo những người làm thợ hồ, không biết có phải vì tên gọi hay vì quá “yêu thơ” mà ngày càng có nhiều “đám” ở tận Bình Dương, Đồng Nai, TP.Hồ Chí Minh… cũng đưa về đây an nghĩ. Dẫu người chết “nằm” ở đây với lý do gì thì đây vẫn là một nghĩa địa có một không hai, độc đáo nhất ở Việt Nam!

NGUYỄN LINH GIANG
           

Khoảng 60.000 ngôi mộ tại nghĩa địa Cực Lạc Thái Bình (Tây Ninh) được chạm khắc thơ trên bia, với những câu vợ tiếc chồng, con khóc cha: "Những tưởng cùng ông sống với con/ Nay ông vui hưởng cảnh bồng non...".

Một góc nghĩa địa thơ. Ảnh: Nông nghiệp Việt Nam.

Nghĩa địa Cực Lạc Thái Bình nằm giáp ranh giữa hai xã Bàu Năng và Ninh Thạnh (Dương Minh Châu, Tây Ninh), ngay dưới chân núi Bà Đen. Bước qua cánh cổng rêu phong phủ dày, trải dài trước mắt người tới đây là hàng nghìn ngôi mộ ngay hàng thẳng lối, đủ kích cỡ. Trên lối đi giữa hai hàng mộ, nằm dưới bóng mát của hai hàng phi lao thẳng tắp, có một quán nước nhỏ với chiếc xe đẩy và vài ba chiếc ghế. Có lẽ, đây là hiện thân duy nhất của sự sống con người ở chốn này.
Chị Hiền, chủ quán nước, cho biết, ở đây bây giờ nổi tiếng rồi, người ta đưa người thân đến đây an nghỉ nhiều lắm. Có nhiều ngôi mộ được khắc tới 7-8 bài thơ. Thôi thì đủ cả, tất cả cảnh đời éo le ngang trái, tiếc thương vô hạn cũng đều gửi gắm vào thơ hết. Vì thế mà nơi đây thường có nhiều người lui tới hơn.
Hàng nghìn bài, phần lớn là thể thơ lục bát và song thất lục bát, ghi trên những tấm bia mộ ở nghĩa trang. Nhiều bài chưa thật đúng vần, đúng luật, nhưng đều là những lời chân chất, mộc mạc, là tâm tư, cái nghĩa, cái tình của người sống dành cho người khuất.
Ở một ngôi mộ là lời người vợ tiếc chồng: "Những tưởng cùng ông sống với con/ Nay ông vui hưởng cảnh bồng non/ Bỏ tôi ở lại cùng con trẻ/ Khóc nhớ thương ông dạ mỏi mòn". Lời con khóc cha: "Những tưởng trùng phùng lại chia phôi/ Ba về thượng giới bỏ con côi/ Ba ơi, thôi hết còn trông đợi/ An nghỉ nghe ba, vĩnh biệt rồi".

Trên mỗi ngôi mộ đều có một bài thơ và một bức tranh rất đẹp. Ảnh: Nông nghiệp Việt Nam.

Nói về nguồn gốc những bài thơ trên mộ, ông Huỳnh Cẩm Tú, Trưởng ban quản lý khu nghĩa địa Cực Lạc Thái Bình, kể nghĩa địa này có từ năm 1927. Hồi đó, khu vực này còn rất hoang sơ, chỉ có vài ba ngôi mộ vô chủ. Hiện nghĩa địa đã quy hoạch lại với diện tích 58ha và có gần 60.000 ngôi mộ.
Những bài thơ cũng có từ lâu lắm. Khoảng 20 năm trước, có một ông giỏi thi ca sống ở vùng này. Ông hết lòng yêu thương vợ. Đến khi vợ chết được chôn cất ở nghĩa địa, do quá thương nhớ, chiều nào ông cũng ra mộ khóc và đọc thơ cho vợ nghe. Rồi ông lấy sơn viết lên mộ những vần thơ nặng nghĩa tình phu thê. Nhiều người học theo từ đó.
Cũng có giai thoại rằng ngôi mộ đầu tiên có đề thơ là của một người rất mê thơ. Đến ngày 'gần đất xa trời', ông căn dặn vợ con mỗi năm đến ngày giỗ thì nhớ đốt thơ gửi xuống cho ông. Sau khi ông mất, vợ ông cho tạc một bài thơ lên bia gỗ.
Một chuyện kể khác cũng không kém phần xúc động. Một ông chồng vì nghi vợ ngoại tình nên tự tử chết, gia đình bên chồng không cho vợ để tang. Đêm đến, người vợ lén ra bia mộ mượn dòng thơ khắc lên, minh oan cho nỗi lòng của mình: Gió đưa cây cải về trời/ Rau răm ở lại chịu lời đắng cay".
Từ nhu cầu rất lớn về thơ khắc trên mộ ở Cực Lạc Thái Bình, hầu hết thợ chuyên xây mộ đều biết "làm thơ". Theo anh Nguyễn Văn Thắng, không phải thợ xây mộ nào cũng viết được thơ mà họ chủ yếu là sưu tầm những bài thơ chồng khóc vợ, con khóc cha mẹ, đưa cho thân nhân người quá cố chọn rồi khắc lên.
"Cách đây vài năm, khắc một bài thơ lên mộ, tính luôn cả chi phí thi công khoảng 100.000 đồng. Nhưng bây giờ chi phí đã tăng gấp 3 rồi. Cũng có khi, tiền khắc thơ tính luôn vào chi phí làm hoàn chỉnh một ngôi mộ", anh Thắng nói.

Những bài thơ chan chứa ân tình người sống gửi người đã khuất. Ảnh: Nông nghiệp Việt Nam.

Một trong những người nổi tiếng sáng tác thơ bia mộ là ông Phạm Văn Lộc, người có thâm niên gần 40 năm làm quản trang nơi đây. Ông Lộc từng có bài thơ khóc con: "Tre già chịu cảnh khóc măng non/ Tiếng nói con thơ nay chẳng còn/ Một phút rủi ro vì mạng số/ Chỉ còn rơi lệ để tiễn con".
Từ bài thơ đầu tay khá ấn tượng này mà nhiều người tìm đến ông Lộc để thuê viết. Đa phần những câu thơ khắc trên bia mộ ở Cực Lạc Thái Bình là chắp vá, lấy từ ca dao, hò vè, truyện Kiều, Lục Vân Tiên... rồi cải biên cho phù hợp với lòng người và tâm trạng của nhân vật.
Có bài do gia đình người quá cố viết hoặc do người chết tự làm trước đó và yêu cầu được khắc trên bia mộ. Khi gia chủ yêu cầu, phía Ban quản lý sẽ góp ý cho đúng vần, đúng luật. Ban quản lý còn sưu tầm, đóng lại thành từng tập thơ theo những chủ đề riêng, mỗi tập có từ 200 đến 300 bài thơ để gia quyến lựa chọn. Ngay cả giới thợ hồ, thợ khắc bia, ai cũng "thủ" sẵn vài chục bài thơ để tạc vào bia khi có yêu cầu.
Anh Lâm Văn Nhất, người có thâm niên 18 năm làm bia kiêm luôn thợ hồ, cho biết: "Cách đây 3-4 năm, giá một bài thơ từ 40.000 đồng đến 60.000 đồng, tùy theo thời gian làm nhanh hay chậm. Bây giờ làm thơ cho gia chủ là miễn phí, bởi đã gắn với việc khắc, bán bia mộ".
Một tấm bia giá 100.000-200.000 đồng, tùy theo số lượng chữ khắc, số lượng bài thơ. Trước đây, anh Nhất từng sáng tác được cả chục bài thơ bia mộ, giờ anh không sáng tác nữa. "Muốn làm đâu phải dễ, muốn có thơ hay phải nghiền ngẫm rất lâu. Nhiều khi phải nghe gia chủ kể chuyện hàng giờ liền, cả chuyện riêng tư của người khuất mới có thể tìm ra được ý hay", anh Nhất cho biết.
Qua những vần thơ, người xem dường như biết thêm, hiểu hơn về cuộc sống, về lòng người nơi trần thế. Từ lời thơ của người sống dành cho những linh hồn đã phần nào nói lên cuộc đời, thân phận lúc sinh thời của họ. Trên hết, người tới viếng cảm nhận được cái gọi là "thái bình" ở đây, bên cạnh những người đã hóa thiên cổ.

Theo ông Huỳnh Cẩm Tú, Trưởng Ban quản lý nghĩa địa Cực Lạc Thái Bình, người dân muốn chôn cất người thân ở đây được cấp đất miễn phí, chỉ mất chi phí xây mộ, làm bia, tùy theo yêu cầu mà tốn từ 3 triệu đồng trở lên. Những hộ nghèo còn được hỗ trợ, miễn phí toàn bộ. Gần đây, người dân ở các tỉnh lân cận tìm đến xin đất, chôn cất ở Cực Lạc Thái Bình ngày càng nhiều, từ TP.HCM, Long An, Bình Dương, Đồng Nai đến các tỉnh Vĩnh Long, Bình Phước… cũng có. Để giải quyết tình trạng quá tải, Ban quản lý đã đề xuất tỉnh quy hoạch lại và thành lập một khu nhà thờ hài cốt.

(Theo Nông Nghiệp Việt Nam)